Ιστορία αγάπης και σκότους

Ένα παιδί μεγαλώνει στην Ιερουσαλήμ λίγο πριν την ίδρυση του Ισραηλινού κράτους

Oct 4, 2024

Literary fiction

Στη ζωή των μεμονωμένων ανθρώπων καθώς και στη ζωή των λαών, οι χειρότερες συγκρούσεις είναι συχνά εκείνες που ξεσπούν ανάμεσα σε δυο κατατρεγμένους. Μόνο στους ευσεβείς πόθους, τους διαδεδομένους σε ορισμένους κύκλους, οι κατατρεγμένοι και οι καταπιεσμένοι συσπειρώνονται από αλληλεγγύη και βαδίζουν ενωμένοι σαν ένας άνθρωπος για να πολεμήσουν εναντίον του βάναυσου δυνάστη τους. Στην πραγματικότητα, δυο παιδιά του ίδιου αυταρχικού και τυραννικού πατέρα δεν γίνονται αναπόφευκτα σύμμαχοι, ούτε η κοινή μοίρα τα φέρνει πάντα κοντά. Πολλές φορές θεωρούν ο ένας τον άλλον όχι ως ομόμοιρο αλλά ως φρικιαστικό είδωλο του κοινού τους διώχτη.
Ίσως έτσι να έχουν τα πράγματα ανάμεσα στους Άραβες και τους Εβραίους, εκατό χρόνια τώρα.
Η Ευρώπη που τυράννησε τους Άραβες, που τους ταπείνωσε και τους απομύζησε με τον ιμπεριαλισμό της, την αποικιοκρατία της, την εκμετάλλευση και την καταπίεση είναι η ίδια Ευρώπη που κυνήγησε τους Εβραίους, μέχρι που στο τέλος επέτρεψε αν όχι βοήθησε τους Γερμανούς να τους ξεριζώσουν από κάθε γωνιά της ηπείρου και να τους αποδεκατίσουν σχεδόν όλους. Όμως οι Άραβες όταν μας κοιτούν δεν βλέπουν σε μας μια χούφτα ημιυστερικών επιζώντων, αλλά ένα νέο και αλαζονικό απεσταλμένο της αποικιοκρατικής Ευρώπης, της τελειοποιημένης και εκμεταλλεύτριας, που επέστρεψε δολερά στην Ανατολή -αυτή τη φορά με σιωνιστικό καμουφλάζ για να τους ξαναεκμεταλλευτεί, να τους ταπεινώσει και να τους καταχραστεί. Ενώ εμείς, από τη μεριά μας, όταν τους κοιτάμε δεν τους θεωρούμε ως θύματα σαν εμάς, αδέρφια μας στη δυστυχία, αλλά ως κοζάκους που έρχονται να μας κάνουν πογκρόμ, ως αιμοβόρους αντισημίτες, μασκαρεμένους ναζιστές: λες και οι Ευρωπαίοι διώκτες μας ξαναεμφανίστηκαν εδώ στην Παλαιστίνη, περιτυλί χθηκαν με καφία, άφησαν μουστάκι, είναι όμως οι ίδιοι, εκείνοι που παλιότερα έχυσαν το αίμα μας, και το μόνο που θέλουν πάντα είναι να κόβουν τα λαρύγγια των Εβραίων από καθαρή ευχαρίστηση.

Κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, σε μια Ευρώπη που τις τελευταίες δεκαετίες είδε την παλιγγενεσία, την εφεύρεση, την ανάσταση αρκετών εθνών κρατών και περισσότερων εθνικών ταυτοτήτων, αναδύθηκε, εν μέσω ενός ολοένα διογκούμενου κύματος αντισημιτισμού, το πολιτικό κίνημα του Σιωνισμού. Η Σιωνιστική ιδεολογία, εθνοκεντρική και εθνικιστική στην βάση της, αποσκοπούσε στην ίδρυση ενός εβραϊκού κράτους σε εδάφη εκτός Ευρώπης, χρησιμοποιώντας την πολιτική επιρροή επιφανών Εβραίων – μιας ταυτότητας που έχει τη ιδιαιτερότητα να προσδιορίζει τα μέλη της όχι με το έθνος ή την γλώσσα αλλά πρωτίστος με βάση τη θρησκεία – ακόμα και με ένοπλο αγώνα. Αν και αρχικά η τοποθεσία που θα ιδρυόταν το κράτος των Εβραίων ήταν υπό συζήτηση, το μέρος αυτό δεν άργησε να ταυτιστεί με την Παλαιστίνη και με τα μυθικά, βιβλίκα εδάφη από που ο “Θεός” είχε υποσχεθεί στον λαό του Ισραήλ.

Αν κάποιος ήθελε να μαντέψει τον ηθικό αυτουργό κάποιας από τις δεκάδες συγκρούσεις και εντάσεις που μαστίζουν την Μέση Ανατολή, τότε ένα ασφαλές στοίχημα θα ήταν το να ποντάρει στις Ευρωπαϊκές αποικιοκρατικές δυνάμεις και πιο συγκεκριμένα στην Αγγλία. Όταν μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατέρρευσε, τα εδάφη της Παλαιστίνης έγιναν Προτεκτοράτο της Αγγλίας και σχεδόν ταυτόχρονα, ένας κάποιος Άρθουρ Μπάλφουρ δημιουργεί τετελεσμένο από την πλευρά του Ηνωμένου Βασιλείου, και κλείνει το μάτι στην δημιουργία ενός Εβραϊκού κράτους στην Παλαιστίνη.

Τα επόμενα τριαντα οι Εβραίοι έποικοι που έφταναν κατά κύματα αλλίωσαν αισθητά την εθνική σύνθεση της Παλαιστίνης, εντάσεις και συγκρούσεις ξέσπασαν τόσο μεταξύ Εβραίων και Αράβων αλλά και μεταξύ Εβραίων και Άγγλων επικυρίαρχων, τελικά, μετά από το φρικιαστικό ολοκαύτωμα που συνόδεψε τους Εβραίους κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο νεοσύστατος Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών δίνει το πράσινο φως και στις 14 Μαΐου 1948 ιδρύεται το κράτος του Ισραήλ, στα εδάφη της Παλαιστίνης που διχοτομείται και μοιράζεται μεταξύ Εβραίων και Αράβων. Σχεδόν ταυτόχρονα, οι αραβικές χώρες Αίγυπτος, Ιορδανία, Συρία, Λίβανος και Ιράκ, χώρες που εναντιώνονταν στην δημιουργία του Ισραηλινού κράτους σε εδάφη που ως τότε κατοικούσαν και ήταν πλειοψηφία Αραβικοί πληθυσμοί, κηρύττουν τον πόλεμο ενάντια στο νεοσύστατο κράτος.

Αλλά, μιλάμε για κάποιο βιβλίο ή για πολιτική και ιστορία; Όλα είναι πολιτική και το βιβλίο Ιστορία Αγάπης και Σκότους του Ισραηλινού συγγραφέα Άμος Όζ δεν είναι εξαίρεση. Πρόκειται για τα απομνημονευματα του σημαντικότερου ίσως Ισραηλινού συγγραφέα, πιονέρου της αναγεννημένης και ανακατασκευασμένης εβραϊκής γλώσσας, που μας επιτρέπει μια σχετικά αμερόλυπτη και νηφάλια ματιά στα χρόνια λίγο πριν τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ αλλά και στις πρώτες δεκαετίες της ύπαρξής του.

Ιστορία αγάπης, γιατί σαν άλλος αναζητητής του χαμένου χρόνου, ο Άμος Όζ μας ταξιδεύει από την Ιερουσαλήμ της παιδικής του ηληκίας και τις γλυκόπικρες αναμνήσεις που έχει από τους εποίκους γονείς του και από την διευρυμένη οικογενειά του την ιστορία της οποίας μαθαίνουμε, ως τα σοσιαλιστικής φιλοσοφίας Κιμπούτς της εφηβείας και της πρώιμης νιότης του. Και για ευνόητους λόγους Ιστορία σκότους· για το θάνατο, την έχθρα και για το λαβύρινθο της βίας δίχως τέλος που έχει περιέλθει η περιοχή.

Και οι δυο τους είχαν καταλήξει στην Ιερουσαλήμ κατευθείαν από τα τοπία του δέκατου ένατου αιώνα: ο πατέρας μου είχε μεγαλώσει με μια συμπυκνωμένη δίαιτα εθνικιστικού-μελοδραματικού ρομαντισμού, ενός αισιόδοξου ρομαντισμού, διψασμένου για μάχες: η Άνοιξη των Λαών, το Sturm und Drang που οι αμυγδαλωτές κορυφές τους ήταν ραντισμένες, σαν ανάβλυσμα σαμπάνιας, με κάτι από την αντρίκεια παραφροσύνη του Νίτσε. Ενώ η μητέρα μου είχε ζήσει σύμφωνα με τον άλλο ρομαντικό μουσικό κανόνα: την εσωστρεφή, τη μελαγχολική, την ελάσσονα κλίμακα, την καρυκευμένη με τα πάθη συντετριμμένων μοναχικών και πλουσίων τω πνεύματι, τη διαποτισμένη με διάφορες μουντές, φθινοπωρινές οσμές παρακμής και του «λυκόφωτος του αιώνα».

Γεννημένος λίγα χρόνια πριν από την ίδρυση του εβραϊκού κράτους με το επώνυμο Κλόζνερ, ο Άμος Όζ ήταν γιός του Άριε Κλόζνερ και της Φάνια Μούσμαν, των οποίων οι οικογένειες ήταν έποικοι από την Ρωσία και από την Πολωνία αντίστοιχα. Μεταφέρει τον αναγνώστη, μέσα από τα μάτια του λίγο καλομαθημένου και φαντασιοπληκτου παιδιού που ήταν τότε, στην πολυπολιτισμική Ιερουσαλήμ της Αγγλικής επικυριαρχίας, μια Ιερουσαλήμ με συναντήσεις και επισκέψεις σε συγγενείς, με μαθήματα, με παιχνίδια και έρωτες, με καλοσυνάτους Άραβες εμπόρους, με θείες, με δασκάλες, με φίλους, αλλά και με λύπες, τραύματα και προβλήματα, και με πανταχού παρούσα την ένταση και τις συγκρούσεις που από λεπτό σε λεπτό μπορεί να ξεσπάσουν.

Εστιάζει στην ανταγωνιστική σχέση αγάπης με τον πατέρα του, που ήταν όπως και η οικογένειά του ήταν δεξιός Σιωνιστής, ιδιοτητα η οποία τον έφερνε σε αντιπαράθεση με τον αριστερών πεποιθήσεων γιό του, αλλά και σε αυτή με την μητέρα του με την οποία είχε ιδιαίτερα κοντινή σχέση και της η αυτοκτονία τον επηρέασε ιδιαίτερα.

Όταν ο αφηγηματικός φακός ξεφεύγει από τους γονείς του και την συχνά φλύαρη γενεολογία των προγόνων του, εστιάζει στον τρίτο πρωταγωνιστή του βιβλίου, την πόλη της Ιερουσαλήμ και τα γεγονότα που την στοιχειώνουν, περιγράφει τις μέρες πριν και μετά την ίδρυση του Εβραϊκού κράτους και τον πόλεμο που ακολούθησε, και τελικά καταφεύγει στο κιμπούτς(κοινοβιακός και αυτάρκης οικισμός συχνά μέσα στην έρημο) που κάνει σπίτι του ο συγγραφέας στα δεκατέσσερα του χρόνια. Ο Άμος Όζ ήταν αριστερός Σιωνιστής, ένθερμος θιασώτης της λύσης των δύο κρατών και συχνά καταγγελτικός απέναντι στις εβραϊκές θηριωδίες. Ακόμη όμως και ένας αριστερός σιωνιστής, δεν παύει να είναι σιωνιστής.

Η Ιστορία αγάπης και σκότους είναι ένα βιβλίο πυκνογραμμένο και συχνά λυρικό, γραμμένο από τον σημαντικότερο συγγραφέα της νεκραναστημένης και ολίγο κατασκευασμένης εβραϊκής γλώσσας. Ο συγγραφέας αναψιλαφεί την παιδική του ηλικία και αποδίδει τα ιστορικά γεγονότα όσο το δυνατόν πιο αμερόληπτα μπορεί, έχοντας όμως διλέξει ξεκάθαρα την πλευρά στην οποία στέκεται. Επηρεάζει αυτό το βιβλίο; Σίγουρα όχι καθώς είναι ένα κείμενο που αξίζει να διαβαστεί, ίσως και σε αντιπαραβολή με κείμενα όπως Η Πύλη του Ήλιου του Ελίας Χούρι.

Αντί επιλόγου. Κάποιος είχε πει κάποτε ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται την πρώτη φορά σαν τραγωδία και την δεύτερη σαν φάρσα, ρήση που στην περίπτωση του Ισραήλ επιβεβαιώνεται καθώς ένας λαός ο οποίος καταδιώχθηκε και εξοντόθηκε συστηματικά, μετατρέπεται από θύμα σε θύτη. Στα ογδόντα χρόνια από τη δημιουργία του Ισραηλινού κράτους, ο λαός της Παλαιστίνης αντιμετώπισε παράνομους εποικισμούς, αποκλεισμούς, βομβαρδισμούς και καθημερινή βία. Ένα καθεστώς τρομοκρατίας που αρχίζει πολύ πριν από τα γεγονότα της 7ης Οκτωβρίου του 2023, που το μόνο που γεννά είναι αντίδραση και ατελείωτο θάνατο. Θα είχε ενδιαφέρον η γνώμη του Άμος Όζ αν ήταν ζωντανός σήμερα, αλλά καθώς δεν είναι το μόνο που μπορεί να τονίσει ο γράφων είναι:

Λευτεριά στην Παλαιστίνη

Η ηλικία της αβεβαιότητας Το άγριο βιβλίο

'Αμος Οζ